Ścieżka historyczno-przyrodnicza "Szlakiem historycznych osad"
W ramach realizowanego przez Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Bukowskiej projektu „Szlakiem historycznych osad” -przywracamy pamięć historyczną kultury i tradycji, odnowiona została ścieżka historyczno - przyrodnicza wytyczona przez nauczycieli, uczniów i wolontariuszy Zespołu Szkół w Pobiednie na przełomie 2007/2010 roku. Doceniając ogrom pracy włożonej w realizację tamtego projektu, ścieżka zachowała swój przebieg, została natomiast odrestaurowana i wzbogacona o dodatkowe elementy. Na trasie ścieżki zostało zamontowanych 7 tablic na których znalazła się dokładna mapa topograficzna terenu oraz historia starych, wymarłych osad wraz z ich dziedzictwem kulturowym i przyrodniczym, oraz miejsca ważne dla historii regionu.
Celem projektu było:
- odrestaurowanie i uatrakcyjnienie ścieżki przyrodniczo-historycznej prowadzącej ze Zboisk przez nieistniejące już osady Ratnawica, Bełchówka i Kamienne do Bukowska i z powrotem
- popularyzacja dziedzictwa kulturowego poprzez działania edukacyjne, w tym przygotowanie rodzinnej gry terenowej
- poszerzenie wiedzy przyrodniczej i historycznej, szczególnie o różnorodności kulturowej charakterystycznej dla terenów województwa podkarpackiego, szczególnie mniejszości narodowych i etnicznych zamieszkujących te tereny przed Akcją Wisła
Obecny szlak tworzy 15-kilometrowa trasa, którą oznakowano kolorem żółto-czerwonym. Zaczyna się przy Ośrodku Rekolekcyjnym Caritas w Zboiskach, a kończy w Bukowsku. Trasę ścieżki można rozpocząć również od Bukowska oraz podzielić ją na etapy. Pierwotnie na ścieżce wyznaczono na 12 przystanków, które możemy znaleźć w przewodniku udostępnionym poniżej. W ramach kontynuacji i rozszerzenia projektu powstało 7 tablic zawierających rys historyczny nieistniejących osad. W ramach projektu zainstalowanych zostało również 20 małych tabliczek przedstawiających walory przyrodnicze ścieżki. Powstała również mapa i jednocześnie gra terenowa, pozwalająca na dotarcie w odpowiednie miejsca i zdobycie atrakcyjnych pieczątek. Mapka z wszystkimi zebranymi pieczątkami, będzie uprawniała do odebrania nagrody w formie gadżetów w Urzędzie Gminy w Bukowsku.
Mapa będzie dostępna w Ośrodku Rekolekcyjnym Caritas w Zboiskach oraz w Urzędzie Gminy Bukowsko. Można ją również pobrać i wydrukować : GRA TRERENOWA
Na trasie wędrówki można podziwiać piękne krajobrazy oraz niepowtarzalny świat roślin i zwierząt. Dodatkowo spotkać tu można miejsca pełne tajemnic, nostalgicznych wspomnień, niecodziennych sytuacji i historycznych zdarzeń. Ścieżka przeznaczona jest dla osób w każdym wieku chcących obcować z przyrodą.
Las Chełmiecki/ Przystanek nr 2
Górę Chełmiec, na której się znajdujemy pokrywa las bukowy tzw. sucha buczyna karpacka, charakterystyczna dla niższych regionów górskich. Tylko miejscami wśród buków można spotkać graby i jawory. Buk panujący w warstwie drzew, tworzy drzewostany zwarte, zacieniające silnie dno lasu, dlatego warstwa krzewów prawie nie występuje.
U podnóża Góry Chełmiec (Cyganowa, Chełca) możemy zobaczyć naturalny bieg potoku Modrza, który meandruje, tworząc charakterystyczne zakola w kształcie omegi. Na brzegach obserwować możemy ślady erozji wgłębnej i bocznej. W Modrzy żyją małże słodkowodne, pstrągi potokowe oraz raki. Choć równiny potoku Modrza oraz Sanoczka zalicza się do obszaru geograficznego Dołów Jasielsko-Sanockich, Góra Chełmiec leży na terenie Pogórza Bukowskiego.
Pogórze Bukowskie zasiedlone było już od czasów starożytnych. Na terenie miejscowości Prusiek pod Górą Dąbrowa odkryto pierwsze cmentarzysko caiłopalne, datowane na drugą połowę II wieku n.e. Prace wykopaliskowe prowadzone od 2000 roku ujawniły, że ludność, do której należało cmentarzysko, posiadała powiązania ze wschodnią strefą kultury przeworskiej.
Las Chełmiec podczas I i II wojny światowej był miejscem działań zbrojnych. Na południowym stoku, do dzisiaj widoczne są okopy strzeleckie i umocnienia ziemne stacjonującej tu niemieckiej 96 dywizji piechoty XXIV korpusu pancernego podczas operacji dukielskiej we wrześniu 1944. Poniżej prostopadle do nich możemy dostrzec widoczne jeszcze wgłębienia po okopach, świadczące o obecności Korpusu Ochrony Pogranicza cofającego się z okolic Dukli we wrześniu 1939 roku.
Ciekawostki:
- Potok Modrza (Modra) swoją nazwę zawdzięcza dużej ilości łupków znajdujących się w korycie potoku, które przy odpowiednim nasłonecznieniu dają poblask koloru granatowo-niebieskiego, czyli modrego
- Z przekazu słownego mieszkańców, wiemy, że obok linii obrony Korpusu Ochrony Pogranicza, został pochowany polski żołnierz, tej właśnie jednostki. Grób, choć słabo widoczny, nie został jednak zapomniany.
- Eksponaty odkryte w trakcie wykopalisk pod Górą Dąbrowa w Prusieku możemy oglądać w Muzeum Historycznym w Sanoku
- W czasach pogańskich wzgórza porośnięte bukami traktowane były jako miejsca święte
Ratnawica /Przystanek nr 3
Wieś lokowana prawdopodobnie przez księcia Jerzego II jako wieś służebna dla Grodu Sanockiego na gruntach należących wcześniej do wsi Niebieszczany. Pierwsza wzmianka o osadzie pojawiła się po raz pierwszy w 1441 roku. Nazwa wsi wywodzi się najprawdopodobniej o ruskiego słowa „rat”, co oznacza walka-wojownik. Wioska nazywana była również Ratnawicza, Rathnavycza (XV w.), Ratnawice (1561 r.). Od 1449 r. występuje jako własność Fryderyka Myssnara z Jaćmierza –miecznika sanockiego. W drugiej połowie tego stulecia znajdowała się w posiadaniu Pobiedzińskich, następnie należała m.in. do Drohojowskich, Ossolińskich, a na przełomie XIX i XX wieku, do Truskolaskich. Od 1911 roku tutejszy majątek był w rękach Mojżesza Kannera. Z końcem XIX wieku Ratnawica zajmowała obszar 2,94 km2, licząc przy tym 33 domy i 207 mieszkańców, w tej liczbie było 193 Rusinów, 6 Polaków i 8 Żydów. Kilka domów zostało spalonych podczas walk latem 1944 roku. Kilkanaście spaliła UPA w maju 1946 roku, pozostałe po wysiedleniu wioski rozebrano. Część mieszkańców wysiedlono w 1945 lub 1946 roku na radziecką Ukrainę, pozostałych 48 osób – wywieziono w 1947 roku na Ziemie Odzyskane.
Z dokumentów kościelnych wiadomo, że pierwsza cerkiew została zbudowana tu w roku 1670. W 1881 r. na wschodnim skraju dawnej wsi powstaje greckokatolicka cerkiew filialna pw. Św. Mikołaja Biskupa, drewniana, do której należało 225 wiernych. Zniszczona świątynia została rozebrana w 1955 roku. Zachowały się po niej mało widoczne ślady podmurówki oraz niewielki cmentarz z nielicznymi nagrobkami. Ostatnia pamiątka po dawnej wsi, murowana kapliczka z lat międzywojennych, rozpadła się ostatecznie w 2007 roku.
Ciekawostki:
- Osada zamieszkana była przez ludność rusińską, zwaną Łemkami (1851), Sanockimi Góralami, albo też Lemkami, od przysłówka Lem, który używali, odpowiadający przysłówkowi "tylko"
- W 1939 r. Ratnawica liczyła 220 mieszkańców, w tym 215 Rusinów i 5 Polaków
- Nazwiska mieszkańców od roku 1772 do XIX wieku: Bąk, Bardon, Breita, Cyganik, Czopik, Kramar, Kramarz, Kołyk, Kuszewski, Melinger, Tymczyszyn, Wolk
- Nowy kościół z 1881 r. pw. Św. Mikołaja Biskupa zaopatrzony był w dzwon datowany na rok 1686
- Potok płynący w dolinie jest zasiedlony przez kolonie bobrów
Bełchówka/ Przystanek nr 4
Bałchówka leżała w dolinie potoku Modrza. Historia tej wsi „od wieków zagubionej w wśród lasów” jest bardzo trudna do opisania. Osada pojawiła się po raz pierwszy w 1451 roku jako Belchova Wola, Belkova (1461), Bełchowa Vola (1471), Belchowka (1589), łem. Bochiwka.
Była własnością szlachecką i należała kolejno do: znanego rycerskiego rodu Matiaszów ze Zboisk, Strzyżowskiech, Felsztyńskich i Leszczyńskich. Kolejnymi właścicielami wioski byli: Marya Czukwińska i Julia Wełdycz (1872), Adolf Wełdycz (1880), Olga Ogińska i Włodzimierz Kuzin (1890) oraz Stanisław Kuzin (1911). W 1898 roku w Bełchówce na obszarze dworskim, o pow. 3,29 km2 zamieszkiwało 15 osób, natomiast wieś położona na powierzchni 2,42 km2, liczyła 39 domów i 248 mieszkańców, zaś w 1935 roku 276 mieszkańców, głównie Rusinów.
Po XIX wiecznym modrzewiowym dworze, usytuowanym w północnej części wsi, pozostał tylko pusty plac, a w ciągu wiejskiej drogi zachował się jeszcze betonowy mostek. Po przeciwnej stronie płynącego przez wieś strumyka znajdują się stawy rybne, obecnie mocno zarośnięte i zupełnie niewidoczne.
Nieco dalej – po prawej stronie-jest miejsce po cerkwi z resztkami fundamentów. Cerkiew greckokatolicka pw. Narodzenia Bogurodzicy, wzniesiona w 1901 roku przetrwała do lat wojennych. Jej usytuowanie wskazuje sędziwa lipa. W pobliżu las okrywa resztki cmentarza, gdzie zachowało się kilka kamiennych krzyży. Na przełomie kwietnia i maja 2021 r. przedstawiciele Stowarzyszenia "Magurycz" z Szymonem Modrzejewskim na czele, odrestaurowali sześć z nich. Dzięki ofiarnej pracy wolontariuszy Stowarzyszenia stały się one pięknymi pomnikami dokumentującymi sztukę kamieniarzy przełomu XIX i XX wieku, a przede wszystkim przywrócona została należna pamięć zmarłym.
Niespełna kilometr na południe od cerkwiska, na południowym krańcu wsi, już na wzgórzu, stało kilka domów przysiółka Wierzchowina i kapliczka zniszczona na przełomie lat 1980/1990. W zaroślach można napotkać fragmenty podmurówek po domach i piwnic. Większość nieużytkowanych od dawna gruntów wsi zarosła już lasem. Główną przyczyną upadku wsi były wydarzenia związane z działalnością OUN i UPA. Po II wojnie światowej wieś przestała istnieć, kiedy cała ludność łemkowska została wysiedlona na Ukrainę, a 181 osób wywieziono w 1947 roku do Olsztyna.
Ciekawostki:
- Domy skupiały się głównie bliżej źródlisk Modrzy - w dolnej części wsi ulokowano folwark, była też szkoła i karczma
- Z przekazów ustnych znamy historię automobilu wyciąganego końmi przez lokalną ludność z dworskich stawów rybnych
- We wrześniu 1944 roku podczas operacji dukielsko-preszowskiej we wsi stacjonowała niemiecka 96. Infanterie Division broniąca pozycji przed nacierającym od wschodu radzieckim 67 Korpusem piechoty oraz 167 i 129 Korpusem strzelców
- W 1939 r. wieś liczyła 340 mieszkańców, z których 315 było Rusinami, 5 Żydami a 20 ukraińskojęzycznymi rzymskimi katolikami
- Mieszkańcy powołani do cesarsko-królewskiej (c.k.), armii austro-węgierskiej walczyli głównie w Albanii oraz na granicy austriacko-włoskiej, skąd wracali z Błękitną Armią generała Hallera
Pasmo Dziadów/ Przystanek nr 5
Wychodząc z Lasu Bełchowskiego, przecinamy grzbiet Dziadów, najwyższe pasmo na Pogórzu Bukowskim (647 m n.p.m.). Kierując się w prawo w stronę najwyższego wzniesienia w tym paśmie Kuty (664 m n.p.m.) zwyczajowo zwanego Żurawinką, docieramy do okazałej wieży przekaźnika telefonii komórkowej oraz tablicy informacyjnej. Po zachodniej stronie naszej ścieżki rozpościerają się łąki, zagajniki brzozowe i mieszane, młodniki, dalej w kierunku zachodnim widać panoramę Bukowska i całej zachodniej i północno-zachodniej części Pogórza Bukowskiego, aż po Doły Jasielsko-Sanockie. W kierunku południowo-zachodnim widać Beskid Niski z Pasem Bukowicy, a nieco niżej od drogowskazu na Kamienne, w kierunku południowym i południowo-wschodnim otwiera się panorama na Bieszczady. Ścieżka prowadzi otwartą przestrzenią, dlatego łatwo możemy zaobserwować w locie myszołowy, pustułki, a nawet orliki krzykliwe.
Idąc od przełęczy w przeciwnym kierunku, dochodzimy do Wyższy Las (zwany też Wyszylas) − najbardziej zachodniej kulminacji pasma Dziady wysokości 590 m n.p.m. górującym od wschodu nad Bukowskiem i przełomowym odcinkiem Sanoczka. Po przeciwnej stronie doliny Sanoczka docieramy do wzgórza Przylasek 544 m n.p.m, gdzie od wiosny 2011 r. działa Farma Wiatrowa Bukowsko-Nowotaniec.
Ciekawostki:
- Na drodze prowadzącej do Żurawinki stała karczma, od której rozpoczynała się zabudowa wsi Kamienne
- Z północnego zbocza Dziadów wypływa potok Modrza, znajduje się tu również dział wodny zlewiska potoku Sanoczek i rzeki Osławy
- Latem i jesienią szczególnie pęknie wyglądają łąki pokryte trzcinnikiem leśnym, który tworzy na wietrze falujące złote łany. Możemy tu spotkać również rajgras wyniosły, bodziszek łąkowy, kozibród łąkowy i wschodni
Kamienne / Przystanek nr 6
Wieś lokowana przez Mikołaja Herburta Odnowskiego około 1539. Od 1553, na prawie wołoskim. Wieś położona była wzdłuż wyniesienia ze szczytem 600 m n.p.m., który przecinają liczne strumienie górskie z najważniejszym w tym miejscu potokiem Płonka (już poniżej wsi), przy którym zlokalizowane były dwa młyny wodne. Wieś przecinała górska droga szutrowa prowadząca od rynku w Bukowsku do dworu w Płonnej. Przy tej drodze znajduje się w dalszym jej biegu żydowski kirkut. Niegdyś stało tu ok. 80 macew. Większość z nich w czasie hitlerowskiej okupacji została wywieziona i użyta do brukowania ulic w Sanoku. W 2011 roku udało się odrestaurować 10 macew, które ocalały. W pobliżu znajduje się wiata, gdzie można odpocząć i się posilić.
Pod koniec XIX wieku osada liczyła 26 domów i 168 mieszkańców, natomiast przed II wojną światową miała 38 gospodarstw i 327 mieszkańców. Z wyjątkiem 4 polskich rodzin, które osiedliły się tu w 1927 roku, była to ludność Rusińska. W tym czasie we wsi był nieduży dwór, cerkiew filialna, szkoła i młyn. W dolnej części wioski u zbiegu potoków stała cerkiew, od niej aż do górnego krańca doliny ciągnęły się domy, a na samym końcu, już na wierzchowinie, stała karczma. Polacy w obawie przed UPA opuścili wieś w 1946 roku, w tym też roku większość jej mieszkańców wysiedlono na Ukrainę, pozostałe 105 osób wywieziono w następnym roku na Ziemie Odzyskane. Wieś opustoszała i już się nie odrodziła. Opuszczone zabudowania , w tym również dworek, zostały spalone przez UPA. Pozostała tylko drewniana greckokatolicka świątynia pw. Najświętszej Marii Dziewicy ( 1884 r.), którą z nakazu władz rozebrano w 1947 roku. Na przyległym cmentarzu zachowały się jeszcze wyraźne ślady mogił, niektóre oznaczone już współcześnie ustawionymi krzyżami.Wśród nich są dwa stare krzyże żelazne, kuty i żeliwny, pochodzące najprawdopodobniej z cerkwi.
Ciekawostki:
- Kirkut żydowski "Parszywiec" zajmuje powierzchnię ok. 0,5 ha i obecnie porasta go młody las
- W drugiej połowie XIX wieku właścicielką wsi Kamienne była Leopoldyna Horodyńska
- W 1927 roku zamieszkał Piotr Przyboś wraz z rodziną, założyciel kapeli ludowej "Bukowianie". Już wtedy grywał na fujarce, harmonijce ustnej, później na harmonii guzikowej i skrzypcach
- Pierwotna świątynia w Kamiennem pw. Najświętszej Marii Dziewicy pochodziła z 1672 i dopiero w 1881 została zastąpiona nowym kościołem
- We wrześniu 1944 podczas operacji dukielsko-preszowskiej we wsi stacjonowała niemiecka 96. Infanterie-Division
- Dzwon z rozebranej cerkwi został przeniesiony do Szczawnego
Na szlaku możemy odnaleść:
Zapraszamy do obejrzenia folderu _SZLAKIEM DAWNYCH OSAD
