Nowotaniec

Wieś założona w 1366 roku na obszarze 80 łanów po obu stronach potoku Brzozowa przez Falisława de Rzosłoń za pozwoleniem Kazimierza Wielkiego. Wieś zwana była Brzozową, Nowotańcem albo Lobetancz. Ta ostatnia nazwa może wskazywać na osadnictwo niemieckie. Nazwa może pochodzić od nazwy wcześniej istniejącej karczmy (lobe – wesoły, tanz – taniec), nazwy osobowej (nazwiska) Labetans albo nazwy topograficznej miejsca, skąd przybyli niemieccy osadnicy. Nazwa polska Nowotaniec jest zniekształceniem nazwy niemieckiej. W roku 1409 wspomniano Piotra, dziedzica „de Lobetancz”. W roku 1419 wieś Brzozowa albo Lobetancz została nadana przez króla za zasługi Matiaszowi Czarnemu ze Zboisk. Jego potomkowie nosili nazwisko Bal i posługiwali się herbem Gozdawa. Gospodarzyli oni w Nowotańcu do połowy XVI wieku. W 1435 roku pojawiła się po raz pierwszy nazwa Nowotaniec (alias Brzozowo). W tymże roku w wyniku podziału dóbr po Matiaszu ze Zboisk, Nowotaniec oraz m.in. Nadolany i Nagórzany dostały się Janowi Balowi Matiaszewiczowi. 25 lutego 1444 król Władysław wyniósł Nowotaniec do rangi miasta i nadał prawo do dwóch jarmarków rocznie. W roku 1462 Jan I Bal, stolnik sanocki, ufundował miejscowy kościół parafialny NMP i Świętego Mikołaja. W XVI wieku część miasta należała do Wzdowskich, zaś część do Stanów herbu Gozdawa, spadkobierców Balów. Rodzina Balów nawiasem mówiąc adoptowała pierwszego właściciela Nowotańca z rodu Stanów do herbu Gozdawa. Właścicielem tym był Hieronim Stano, protektor ruchów reformacyjnych, założyciel kościoła helweckiego w Nowotańcu. Za jego rządów protestanci odebrali świątynię katolikom, ale zwrócili ją w 1613 roku, po wybudowaniu własnej. Stanowie rezydowali w zamku, wzmiankowanym w 1699 roku. 

Dziś w pobliżu kościoła parafialnego na niewielkim wzniesieniu (na wprost obecnego stadionu sportowego) znajdują się przykryte przez ziemię pozostałości fundamentów zamku. Brak jest wzmianek historycznych, które mogłyby pomóc w ustaleniu czasu wzniesienia budowli. Pobieżne badania przeprowadzone w latach 1969-1970 przez Marię Zielińską-Durdę pozwalają jedynie wnioskować, że zamek był już użytkowany w początku XVI wieku. Początkowo dobra nowotanieckie należały do rodziny Balów herbu Gozdawa. Z Nowotańca pochodził podstoli sandomierski Mikołaj Bal oraz wojski sandomierski Adam Bal. Możliwe, że to Balowie wznieśli zamek, jednak mogli tego dokonać również kolejni właściciele miasta - Stanowie herbu Gozdawa. Wzmianka w dokumencie z 1699 roku wymienia jako właściciela zamku Aleksandra Stana. Jeszcze w 1769 roku zamek funkcjonował, zakupili go wtedy Jaworscy.

Na początku XX wieku istniały jeszcze pozostałości piwnic, jednak zostały zasypane podczas drugiej wojny światowej. W latach 1969-1970 Muzeum Historyczne w Sanoku, pod kierunkiem Marii Zielińskiej, prowadziło badania sondażowe na zamczysku. Wówczas odsłonięto fragmenty murów zamkowych budowanych z piaskowca o szerokości 1,5 m, wykopując dużą ilość zabytków ruchomych: fragmentów naczyń szklanych i glinianych, kafli, gąsiorów, flasz czworokątnych, butelek cylindrycznych, szklanic, szkła okiennego ornamentowego, różnych przedmiotów żelaznych itp. Ogółem wydobyto 730 fragmentów naczyń użytkowych, z których tylko 70 fragmentów określa formę i funkcję wyrobów. Znalezione najstarsze naczynia szklane pochodzą z końca XVI w., a pozostałe z XVII i XVIII w. Duża ilość odnalezionych fragmentów naczyń szklanych związana jest z ustanowionym tu, w 1647 r., składem wina węgierskiego. W trackie budowy wodociągu dla Nadolan, wykopano drewniane sączki, świadczące o istnieniu wodociągu od źródła „pod Ciurkiem” (obok kapliczki św. Tekli) do zamku.

W wyniku najazdu tatarskiego w 1624 roku miasteczko bardzo ucierpiało. Środkiem zaradczym miało być wydanie przywileju składu wina węgierskiego przez Władysława IV w roku 1634. Kolejną klęską był pożar z roku 1711, który dotknął całej parafii, w jego wyniku w 1714 roku Nowotaniec zwolniono z podatku. W roku 1717 w wyniku utraty wpływów protestantów, Stanowie sprzedali miasteczko katolikowi, łowczemu lwowskiemu Józefowi Bukowskiemu. Odnowienie przywileju targowego w roku 1727 nie przywróciło dawnej świetności Nowotańca. Przywilej ten zresztą Nowotaniec utracił na rzecz nowo lokowanego miasta w Bukowsku w roku 1748.

Poza Polakami w Nowotańcu żyli również Żydzi. Gmina nowotaniecka posiadała od samego początku samodzielność i była jednym z najmniejszych kahałów w całym powiecie sanockim. Ostatni dom modlitwy prowadzony przez Rochmesów usytuowany był po północnej stronie nowotanieckiego rynku, stał obok domu Thalenbergów przy drodze gruntowej do Woli Sękowej.

Po Bukowskich, miasteczko przeszło na własność Gumowskich, a następnie w połowie XVIII wieku na rzecz Jakuba Ignacego Bronickiego herbu Korwin, który ożenił się z Anną Gumowską. Bronicki był wojskowym, marszałkiem ziemi sanockiej w konfederacji barskiej. Zmarł w 1768 roku. Jego córki, Tekla i Aniela, wyszły za mąż odpowiednio za Aleksandra Jaworskiego herbu Sas i za Jana Wiktora herbu Brochwicz. Dobra nowotanieckie podzielono w związku z tym na dwie części. Do 1772 (I rozbiór Polski) miasteczko należało administracyjnie do ziemi sanockiej województwa ruskiego. Od 1772 do cyrkułu leskiego, a następnie sanockiego. Po reformie administracyjnej w 1864, powiat sądowy Bukowsko, gmina Bukowsko, starostwo sanockie w kraju Galicja. Po śmierci Jakuba Bronickiego, Anna Bronicka z Nowotańca wyszła po raz drugi za mąż, za Walentego Górskiego (pułkownika Wojsk Polskich w Gwardii Koronnej Litewskiej, właściciela Jawornika), później jeszcze raz za Pińskiego. Po małżeństwie córki hr. Aleksandra Jaworskiego Marianny z Feliksem Krzywkowicz-Poźniakiem w roku 1812, Nowotaniec do roku 1944 został własnością rodziny Poźniaków. W dwudziestoleciu międzywojennym w Nowotańcu działały skrajnie lewicowe ugrupowania (Niezależna Partia Chłopska, Komunistyczna Partia Polski). W roku 1946 miasteczko zostało doszczętnie spalone w wyniku walk z UPA. Jeszcze w 1950 roku było odbudowywane z pomocą rządu, ale straciło rangę miasta.