Płonna

Płonna (ukr. Połonna)występująca pod tą nazwą od 1699 r. ( wcześniej Plone -1433, Plona -1437, Plonna –1508 ),to wieś o udokumentowanym średniowiecznym rodowodzie, choć istnieją przesłanki świadczące o jej neolitycznych korzeniach. Malowniczo położona w pięknej dolinie, pomiędzy pasmem Bukowicy a szczytem Kamiennego, nad potokami Płonka i  Horyłka, najbardziej wysunięta na południe miejscowość Gminy Bukowsko. Etnograficznie uznaje się, że jest położona już poza północną granicą Łemkowszczyzny. Jej nazwa wywodzi się od słowiańskiego określenia, oznaczającego połoninę - pozbawioną drzew górską łąkę, pastwisko, ziemię płonną, nieuprawną. Powstanie Płonnej łączone jest z falą osadnictwa wołoskiego, w ramach którego na obszarze Bieszczadów i wschodniego Beskidu Niskiego ulokowano wiele podobnych wsi (m.in. Odrzechową, Szczawne, Radoszyce, Olszanicę, Uherce). Wołosi byli narodem pasterskim, wywodzącym się z półwyspu bałkańskiego, skąd stopniowo rozprzestrzenili się na północ, docierając aż na ziemie polskie. Główna fala migracji wołoskiej w latach 70. XIV wieku dotarła w rejon Karpat i Podkarpacia. Osadnicy ci szybko zasymilowali się z miejscową ludnością ruską. Z tym procesem wiąże się powstanie grup etnicznych - Łemków, Bojków, Dolinian i Hucułów, które łączą więzy wspólnego pochodzenia i kultury. Osiedlali się najczęściej na terenach niezamieszkanych, trudnych w gospodarowaniu, gdzie trudnili się typową dla nich gospodarką pastersko – hodowlaną.

Pierwsze znane wzmianki o osadzie pochodzą z XV wieku, kiedy w dokumentach sądowych z 1433 r. wymieniony został Balko z Płonnej, najprawdopodobniej osadnik wołoski, wg zapisu - pozostający w konflikcie z Balkiem ze Szczawnego. Następne informacje o Płonnej pojawiają się kolejno w 1435, 1450,1451 i 1508 r. Dzięki nim dowiadujemy się, że Płonna była własnością szlachecką. Przez następne kilkaset lat przechodziła w ręce kolejnych właścicieli, m.in. między XV a XVI w. Tarnawskich, w XVII w.  Stanisławskich, w XVIII w. Cieszanowskich, a od końca XVIII w. do 1913 roku Truskolaskich. W 1913 r. majątek Płonna wraz z dworem zakupił greckokatolicki ks. Emilian Konstantynowicz z Sanoka, który przekazał go w 1933 roku w ręce syna Włodzimierza - działacza ukraińskiego i adwokata w Bukowsku. W 1439 roku Płonna została lokowana na prawie wołoskim, przekształconym pod wpływem prawa niemieckiego, a jej wójtem został wzmiankowany wcześniej „Balko knyaz de Plone”- naczelnik wsi, w którego gestii pozostawało również miejscowe sądownictwo. Wymieniono wówczas także pierwszych mieszkańców miejscowości, m.in.: Iwana, Sicha, Bartka, Comana, Hawriłę, Semkę. Z tego okresu nie zachowało się zbyt wiele pisemnych źródeł, ale można się domyślać, że Płonna od tego czasu rozwijała się bardzo efektywnie i w konsekwencji stała się nawet zapleczem ludnościowym dla nowopowstających w okolicy miejscowości (odnotowano również zbiegów do wsi królewskich). Pod koniec XV w., gdy wieś dzieli się już na górną i dolną część, została wybudowana w niej pierwsza drewniana cerkiew (1488). W I poł. XVII wieku Płonna posiadała już własny młyn. Z dokumentów dowiadujemy się, że na przełomie XV/XVI wieku istniał tam obronny dwór, otoczony fosami i wałami. Nie na wiele zdały się jednak jego kamienne, do dziś istniejące, grube na 2,5 m mury, wobec sprytu i determinacji górskich bandytów. Wspomina o tym Władysław Łoziński w dziele „Prawem i lewem”: „Wielką trwogę rzucił w roku 1604 na ziemię sanocką niesłychanie zuchwały napad opryszków podgórskich, tzw. beskidników na Płonnę, majętność kasztelana sanockiego Baltazara Stanisławskiego, którego dwór do szczętu splądrowano. Głośny ten swego czasu wypadek spowodował osobny uniwersał królewski, wzywający starostę i szlachtę całej ziemi przemyskiej do zbrojnej wyprawy przeciw złoczyńcom”. Dwadzieścia lat później, jak mówią przekazy, Płonną dotknął tragiczny w skutkach najazd tatarski, w trakcie którego większość mieszkańców wraz z popem poniosła męczeńską śmierć w podpalonej przez Tatarów drewnianej cerkwi.

W następnych dwóch stuleciach wieś w dalszym ciągu się rozwijała i w 1785 r. zamieszkiwało ją ponad 700 osób, głównie grekokatolików, mniejszość katolicką stanowili najczęściej mieszkańcy dworu. Z tak dużą liczbą mieszkańców należała ona obok Radoszyc, Jaślisk, Wisłoka Wielkiego i Smolnika do grupy największych wsi wschodniej Łemkowszczyzny. W 1816 roku spis konskrypcyjny odnotował w Płonnej 116 domów i ponad 750 mieszkańców. Największy rozkwit ludnościowy przypada na okres międzywojenny – w 1931 r. wieś liczyła prawie 170 domów i 1069 mieszkańców. W zdecydowanej przewadze byli to Rusini, choć odnotowano również 1 rodzinę polską i 3 żydowskie. Jak wcześniej wspomniano, w Płonnej znajdował się dwór, od którego w kierunku południowym rozciągał się duży park. Dwór w ciągu stuleci był rozbudowywany, a swój ostateczny wygląd prawdopodobnie przybrał w XVIII i XIX wieku, kiedy był własnością Cieszanowskich i Truskolaskich. W 1946 roku dwór został spalony i wysadzony przez UPA, jak mówią przekazy, na życzenie ówczesnych właścicieli.

W bliskim sąsiedztwie parku dworskiego w 1790 r. wzniesiono z kamienia z dodatkiem cegły nową świątynię pod wezwaniem Opieki Najświętszej Marii Panny (Pokrowy Preczystoj Bohorodycy) oraz parawanową, trójarkadową dzwonnicę. Całość pokryta była gontem. Teren wokół został otoczony kamiennym murkiem. Fundatorem budowli była rodzina Truskolaskich. Przez lata cerkiew uległa znacznemu zniszczeniu i w drugim dziesięcioleciu XIX w. dokonano gruntownego remontu. We wnętrzu znajdował się drewniany, pomalowany na zielono ołtarz główny oraz dwa ołtarze boczne. Ciekawostką jest to, że nie było tam typowego ikonostasu i carskich wrót. Niedaleko, za potokiem znajdował się mały cmentarz z kaplicą, usytuowany w miejscu drewnianej cerkwi, spalonej przez Tatarów. Do chwili wybudowania nowej kaplica spełniała dla mieszkańców Płonnej rolę świątyni. W XIX w. wybudowana została nowa plebania oraz budynki gospodarcze. Kolejny duży remont cerkwi został przeprowadzony w 1927 roku.

Po lewej stronie drogi prowadzącej w kierunku Komańczy, na wzniesieniu usytuowano nowy cmentarz parafialny. Do dziś zachowało się na nim kilka zabytkowych nagrobków z piaskowca i pozostałości mogił. W lipcu 2006 r. cmentarz został uporządkowany i ogrodzony, stanął na nim też pamiątkowy krzyż z tablicą, zawierającą nazwiska rodzin - niegdysiejszych mieszkańców Płonnej. W 2009 r. uprzątnięto ruiny cerkwi i teren wokół niej, a zabytkową dzwonnicę odrestaurowano. Wszystko to stało się dzięki staraniom i wysiłkom Andrzeja Szkrawana – wnuka byłych mieszkańców, miłośnika Płonnej, strażnika pamięci i zbieracza okruchów historii.

Greckokatolicka parafia Płonna była parafią wielowioskową, obejmującą zasięgiem również Kamienne, Wysoczany i Kożuszne. Należało do niej kilkadziesiąt hektarów ziemi uprawnej. Swoją działalność zakończyła w 1947 r., a ostatni pochówek na miejscowym cmentarzu odbył się rok wcześniej. Z uwagi na to, że w Płonnej istniała parafia i dwór, można przypuszczać, że rozwijało się też szkolnictwo, ale dopiero schematyzm (spis) diecezjalny z 1836 r. po raz pierwszy wymienia szkołę parafialną w Płonnej, do której uczęszczało 7 uczniów, a nauczycielem był St. Sichina. W 1871 r. odnotowano utworzenie drugiej szkoły, która działała jeszcze w latach 80., a nauka w niej odbywała się w języku ruskim. Dla rozwoju szkolnictwa w Płonnej, jak też w podobnych wioskach, zasłużyła się założona w 1868 r. ukraińska organizacja społeczno - oświatowa „Proświta”. Na przełomie XIX/ XX wieku nasiliła się emigracja zarobkowa do Ameryki i innych krajów. I Wojna Światowa przyniosła Płonnej duże straty – już w końcu września 1914 roku w okolicach rozpoczęły się pierwsze walki, w wyniku których wkroczyły wojska rosyjskie. Rosjanie dokonali znacznych zniszczeń i spustoszeń, w związku z podejrzeniem o sprzyjanie stronie austriackiej i ukraińskim ruchom narodowym przez jej mieszkańców. Po ponownym zajęciu ziemi sanockiej przez Austriaków rozpoczęły się kolejne prześladowania, w wyniku czego z Płonnej wywieziono do obozu internowania w Thalerhofie miejscowych „moskalofilów” – proboszcza ks. Wołodymyra Zająca, nauczyciela Hryniaka i diaka. Za przyzwoleniem austriackich władz, w wyniku ukraińskiej agitacji kilku mieszkańców Płonnej wstąpiło w szeregi Strzelców Siczowych. Po powrocie z obozu „moskalofile” nie zyskali poparcia miejscowej ludności. Nowym proboszczem został ks. Wołodymyr Kołenskyj, a nauczycielką Jarosława Pawluk, zwolennicy ukraińskich idei. Pierwsze dni listopada 1918 roku przyniosły utworzenie tzw. Republiki Komańczańskiej, ruchu na rzecz połączenia się z niepodległą Ukrainą, który objął swym wpływem około 30 okolicznych wsi, w tym Płonną. Epizod ten zakończył się szybko, po interwencji polskich oddziałów z Sanoka i Zagórza. Trudy wojny i bieda przyniosły mieszkańcom również inne nieszczęścia - w Płonnej i okolicznych wsiach szerzyły się choroby zakaźne, głównie ospa i tyfus brzuszny. W okresie międzywojennym Płonna przeżyła rozkwit pod względem społecznym, gospodarczym i kulturalnym. Z inicjatywy miejscowych aktywistów, wspieranych przez właścicieli dworu Konstantynowiczów, powstało i rozwijało się wiele organizacji i kół, związanych z narodowym ruchem ukraińskim. Między innymi działała społeczno - oświatowa „Proświta”, młodzieżowa „Ług”, powstała świetlica z czytelnią, zespół teatralny Iwana Myci, zespół chóralny i taneczny. Działał także sklep spółdzielczy, organizowane były liczne kursy zawodowe (wyszywania, gotowania) oraz imprezy kulturalne. Wielką popularnością cieszyły się wiosenne koncerty na cześć poety Tarasa Szewczenki. Bardzo ważną rolę odegrała organizacja „Nadija”, zajmująca się doradztwem rolniczym. Wprowadzano nowoczesne technologie upraw, nowe rodzaje zbóż i ziemniaków.  Rozwijały się istniejące gospodarstwa, powstawały też nowe. Wzorcowym była „ferma” Andrija Priadki, który po powrocie z Ameryki zakupił dużą ilość ziemi uprawnej. Rozwój przeszło również miejscowe rzemiosło i usługi – pracowały 2 młyny, kuźnia, tartak, olejarnia, kilka sklepów, zakłady krawieckie. Rozwinął się handel bydłem i artykułami rolnymi. Pojawiają się również problemy, związane z rodzącym się ukraińskim nacjonalizmem. Za jego szerzenie odwołany został proboszcz Mychajło Hajduk ( jego miejsce zajął ks. Wołodymyr Dublanycia) i nauczycielka Jarosława Pawluk. Od tej pory aż do wybuchu II wojny światowej edukację prowadzą polscy nauczyciele: Eugenia Rybak oraz Maria i Józef Krawczykowie. Wśród mieszkańców Płonnej byli również wspierający polskie władze, podjęto próbę organizacji koła „Strzelca”. Wielu młodych mieszkańców Płonnej odbyło służbę w Wojsku Polskim, biorąc później udział w zajęciu Zaolzia, jak też w kampanii wrześniowej. Spokojne życie wsi przerwała kolejna wojna. W pierwszych dniach września 1939 roku do Płonnej wkroczyły oddziały słowackiej armii. Niedługo wycofały się, a ich miejsce zajęli Niemcy. W dworze hitlerowcy stworzyli tymczasowy punkt zborny dla Żydów, których zwozili z okolicy, następnie dzielili ich na grupy i wywozili do obozów zagłady. Jedyną, pozostałą w Płonnej, żydowską rodzinę Motów rozstrzelali na miejscu, a dzieci zabrali do obozu. W stosunku do ludności pochodzenia ukraińskiego Niemcy zachowywali się tolerancyjnie, pozwalając na wiele swobód. Rozwijało się ukraińskie szkolnictwo, działały organizacje, w urzędach wprowadzono język ukraiński i zatrudniono ukraińskich urzędników. Do utworzonej, u boku Niemców ukraińskiej dywizji SS „Galizien” wstąpiło kilku ochotników z Płonnej, w tym syn miejscowego proboszcza Mykoła Ferenc. Po pewnym czasie mieszkańców wsi dotknęły jednak represje – wielu młodych ludzi wywieziono na roboty, na rolników nałożono kontrybucje, zabrano cerkiewny dzwon, zwany „Dzwonem  Puszkani”. W lecie 1944 r. stacjonowała tam 96 Dywizja Piechoty Wehrmachtu. W budynku szkoły, cerkwi i dworu Niemcy utworzyli szpital polowy. W pobliżu świątyni pochowano ok. 200 żołnierzy niemieckich. W wyniku działań frontowych spłonęło ponad 40 chat i zginęło kilkunastu mieszkańców. Po wkroczeniu Armii Czerwonej utworzono oddział miejscowej milicji, która wspomagała nowe władze w utrzymaniu porządku, rekwizycjach i poszukiwaniach dezerterów. Dużą część młodych mężczyzn wcielono do Armii Czerwonej, wielu później zginęło w walkach z Niemcami. W okresie okupacji w Płonnej rozwijał się ukraiński ruch nacjonalistyczny, skutkujący powstaniem miejscowych komórek OUN, następnie UPA, do których zwerbowano wielu mieszkańców. Już w końcu 1944 r. komunistyczne władze przystąpiły do realizacji planu wysiedlania miejscowej ludności rusińskiej na terytorium Radzieckiej Ukrainy. Jednym z głównych autorów tego planu był generał Armii Czerwonej i WP Ostap Steca - Rusin pochodzący z Komańczy. W pierwszej turze namówiono do wyjazdu tylko 6 rodzin i miejscowych Cyganów. Równocześnie rozwiązano milicję, wyjechali też stacjonujący we wsi Rosjanie. Zaczął się najtragiczniejszy okres dla mieszkańców Płonnej. W obawie o życie, w 1946 r. kolejna zdesperowana grupa mieszkańców zdecydowała się na przesiedlenie do ZSRR. Wielu innych zginęło w wyniku działań wojska, napadów band rabunkowych, czy też egzekucji upowskich. (J. Macedoński, I. Turko, J. Chrząszcz). Zniszczono i spalono także dużą część wsi. Kres Płonnej nastąpił w końcu kwietnia 1947 r., kiedy to w ramach Akcji „Wisła” wywieziono pozostałych mieszkańców na ziemie północnej Polski. Na kilka następnych lat dolina wsi Płonna znowu stała się bezludną, dziką ziemią. Na przełomie lat 40. i 50. XX w. władze PRL zadecydowały o ponownym zasiedleniu tych terenów. W dolinie Płonki pojawili się pionierzy, osadnicy, żołnierze. Ze „starej” Płonnej nie pozostały już żadne budynki, gdzieniegdzie spotykało się pozostałości podmurówek domostw, kamienne piwnice i studnie.  W opustoszałej wsi władze postanowiły utworzyć Państwowe Gospodarstwo Rolne, wchodzące w skład Zespołu PGR. Rozpoczęto budowę budynków socjalnych dla przybywających z Polski pracowników, równocześnie wznoszono pierwsze stajnie, obory i owczarnie. Przeprowadzono remont i przebudowę zniszczonej cerkwi, w której ulokowano magazyn zboża. Jak wspomina jeden z pierwszych osadników, mieszkający w Płonnej do dzisiaj Bronisław Łukaszczyk, był to okres bardzo intensywnego gospodarowania. W pegieerze rozwijała się hodowla bydła, koni, owiec, a na polach zasiewano zboże, kukurydzę, rzepak. Część pastwisk dzierżawiono góralom z Podhala, którzy mieli tam swoje bacówki i wypasali stada owiec. Około 1957 r. powróciły do Płonnej dwie rodziny dawnych mieszkańców – Kocanów i Stecków, które znalazły mieszkanie i zatrudnienie w PGR. W końcu lat 50. Płonna była ośrodkiem doświadczalnym hodowli owiec, prowadzonym przez Akademię Rolniczą w Krakowie, badania nad krzyżowaniem ras prowadził prof. Stanisław Jełowiecki. W początkach istnienia Zespołu PGR- ów zarządzał nim dyr. Niemiec, następnie T. Stemerowicz (uczestnik bitwy pod Monte Cassino),  a w latach 60. Pelc, następnie Podwapiński. Za rządów tego ostatniego rozbudowano PGR – w połowie lat 70. powstało 5 nowych, dużych owczarni, w których hodowano 5000 owiec - powstała „owcza ferma”. Hodowlą tą kierował, aż do rozwiązania gospodarstwa, pochodzący z Białego Dunajca baca Bronisław Łukaszczyk. W owym czasie w Płonnej istniała czteroklasowa, jednooddziałowa szkoła, do której uczęszczało około 8 dzieci. Uczyła je Krystyna Czura ze Szczawnego. Szkoła mieściła się w budynku sezonowym do 1970 r. Od początku do 1993 r. działał tam również sklep. Jak wspominają byli pracownicy, w okresie rozkwitu funkcjonowała świetlica, odbywały się potańcówki, okazjonalne imprezy, dożynki. W połowie lat 60. rozebrano większość wałów otaczających dworski park, przeznaczając uzyskany materiał na utwardzenie dróg. Zabrano się również za ruiny dworu, jednak rozbiórkę wstrzymano. W 1970 roku PGR przejęło Ministerstwo Sprawiedliwości, tworząc w istniejących, murowanych barakach mieszkalnych Otwarty Zakład Karny (OZ). Dobudowano stołówkę i dyżurkę. Od tej pory, oprócz pracowników cywilnych, PGR zatrudniał ok. 80 -100 więźniów. Zajmowali się oni uprawą ziemi oraz wypasem owiec i bydła na terenie Płonnej i Wysoczan. W latach 80. PGR Płonna przodował w hodowli owiec na Podkarpaciu, opisywany był nawet w zagranicznej prasie. W 1987 r. zlikwidowano OZ, a więźniowie byli dowożeni do pracy z innych zakładów. W latach 80. dyrektorami PGR byli kolejno: Pielawski, Skomiał, Dowadziński, ostatnim zaś, a zarazem jego likwidatorem był Jan Jurczyszak. PGR Płonna zakończył działalność w 1994 r. W końcowym okresie funkcjonowała ubojnia owiec (na potrzeby likwidacji stada) i prywatna masarnia. Od połowy lat 90. ziemia i majątek po byłym PGR były stopniowo wyprzedawane. Dziś osada Płonna to 2 domy mieszkalne oraz nowoczesne ekologiczne gospodarstwo rolne, specjalizujące się w produkcji mleka, prowadzone przez Bronisława Łukaszczyka juniora. Pozostały także opustoszałe budynki owczarni, OZ-u i murowany przystanek, przy którym nie zatrzymuje się żaden kursowy autobus.

Zachowały się ponadto ruiny dworu z kamiennymi piwnicami, otoczone pozostałościami zabytkowego układu parkowego z wieloma okazami pomnikowych drzew m.in.: lip, klonów, jaworów, sosen, grabów i jesionów. Poniżej parku znajdują się ruiny cerkwi, odremontowana dzwonnica i dwa greckokatolickie cmentarze, odnawiane obecnie przez członków Stowarzyszenia Dziedzictwo Mniejszości Karpackich. W podziemnej krypcie, pod posadzką cerkwi spoczywa trumna ze szczątkami jej fundatora, na którą natrafiono przypadkiem w 2005 r. Co jakiś czas w Płonnej pojawiają się samochody z rejestracjami z różnych regionów Polski i Europy: wracają, choć na chwilę, dawni mieszkańcy oraz ich potomkowie, ściągnięci sentymentem, magią miejsca i pamięcią.

Mieczysław Czytajło

 Źródła: 

1. A. Fastnacht – Osadnictwo ziemi sanockiej w latach 1340 – 1650
2. A. Fastnacht – Słownik historyczno geograficzny ziemi sanockiej w średniowieczu
3. W. Łoziński – Prawem i lewem
4. W. Sołtys – Oświata ludowa w sanockiem w okresie zaborów – MBL
5. W. Sołtys – Sanockie w okresie I wojny światowej w relacjach pamiętnikarzy i w prasie – RS 1995
6. J. Czajkowski – Studia nad Łemkowszczyzną – MBL
7. O. Kolberg – Dzieła wszystkie. Sanockie – krośnieńskie
8. H. Ossadnik – Cerkiew w Płonnej. Przyczynek do dziejów wsi
9. S. Ananiewicz – Połonski widłunnia
10.  Notatki własne, wywiady i rozmowy.