Bukowsko

BUKOWSKO to wieś położona w rozległej kotlinie rozciągającej się u podnóża pasma Bukowicy, nad potokiem Bukowiec oraz Sanoczek w dorzeczu Sanu. Nazwa wsi pochodzi od polskiej lub ukraińskiej nazwy buka. Bukowsko należało do dóbr koronnych a pierwsza wzmianka o nim pochodzi z czasów panowania króla Kazimierza Wielkiego, który to w roku 1361 nadał wywodzącym się z Węgier braciom Piotrowi i Pawłowi, za zasługi, duży obszar ziemi sanockiej w tym Bukowsko.

Kolonizacja tych terenów spowodowała napływ ludności pochodzenia wołoskiego i niemieckiego W samym Bukowsku w wieku XV zamieszkiwała niemal w całości ludność polska, która zajmowała się uprawą roli a w szczególności hodowlą bydła, której sprzyjały okoliczne rozległe pastwiska. Mieszkańcy wsi cieszyli się znacznymi swobodami m.in. byli zwolnieni z podatku oraz posiadali prawo swobodnego wypasu bydła. Istniał już kościół i parafia oraz samorząd wiejski z sołtysami a nawet wójtami na czele, oparty na wzorach prawa niemieckiego.

W 1468 roku Bukowsko jako wioska zamieszkała głównie przez schizmatyków, zostało włączone przez biskupa przemyskiego Piotra Chrząstowskiego do nowotanieckiego obszaru parafialnego, aby przywrócić wyznanie rzymskokatolickie.

Szerzący się w XVI wieku ruch reformacji i działalność członka wspólnoty braci polskich Jakuba Sienieńskiego, doprowadził do wzrostu znaczenia miejscowości, która stała się znaczniejszym ośrodkiem reformacji w regionie, domniemywać można, że w Bukowsku istniał w tym czasie zbór ariański.

Tragiczny był rok 1624 w którym to Tatarzy spalili całą wieś z dworem i kościołem, a większość mieszkańców zostało uprowadzonych w ciężki tatarski jasyr. Bukowsko przestało istnieć jako osada, na kilkadziesiąt lat, popadło w niebyt.

Źródła historyczne wskazują, że narodziny osady miejskiej w Bukowsku można uplasować już na lata po 1708 a przed 1716 rokiem, gdzie to dokumenty sądowe wskazują na istnienie miasta jak i osadnictwa żydowskiego, a zachowany z 1720 roku akt królewski wydany przez Augusta II zezwala na organizowanie w Bukowsku targu tygodniowego w każdą niedzielę i dwóch jarmarków na bydło (6 lutego i 23 czerwca). Z czasem targ został przeniesiony z niedzieli na czwartek.

Ze źródeł historycznych wynika również fakt budowy w 1710 roku drewnianego kościoła, pod wezwaniem Podwyższenia Św. Krzyża obrządku łacińskiego, który stał na murowanych fundamentach i był pokryty gontami, którego fundatorem mógł być Kazimierz Stadnicki, ojciec Teresy ze Stadnickich Ossolińskiej.Starania hrabiego Józefa Ossolińskiego i jego żony Teresy Stadnickiej doprowadziły do utworzenia 10 maja 1748 r. parafii w Bukowsku, do której zostało dołączone blisko 20 wsi bieszczadzkich.

Wokół miasteczka powstało wiele wsi, wykarczowano lasy a pastwiska przekształcono na pola uprawne, liczba ludności znacznie wzrosła. Pojawili się już mieszczanie zajmujący się rzemiosłem i handlem. Sam fakt istnienia miasteczka był powiązany z masowym napływem ludności żydowskiej, która w roku 1745 tworzyła zorganizowaną, rytualną, gminę izraelicką, z bóżnicą, szkołą, łaźnią i cmentarzem żydowskim.

Niegdyś stało tu około 80 macew, ale zostały one w czasie hitlerowskiej okupacji wywiezione i użyte do brukowania ulic w Sanoku. W 2011 rok udało się odrestaurować 10 macew, które ocalały.

Rozwijało się prężnie szewstwo i garbarstwo, którym zajmowali się polscy mieszczanie wyrabiając sobie w krótkim czasie znakomitą markę, tworząc najlepszy na Ziemi Sanockiej ośrodek produkcji wyrobów skórzanych. Ponadto duże znaczenie miał handel śledziami i napojami alkoholowymi.

Z gruntów bukowskich nie osiągano wysokich plonów, ziemie wymagały stale nawożenia, stosowano trójpolówki. Jednakże z czasem wielu bezrobotnych chłopów bukowskich ruszyło w poszukiwaniu zajęcia na Węgry i do Niemiec a później również do Ameryki a zarobione tam pieniądze pozwoliły na szybki wykup ziem dworskich. Z kolei zamożne rodziny żydowskie lokowały swój kapitał w dobra ziemskie, cegielnie i firmy budowlane. Dobra koniunktura trwała i w miasteczku lokowane były kolejne instytucje samorządowe i urzędy o zasięgu regionalnym w tym Sąd Okręgowy, który obejmował w 1900 roku 40 wiosek i 65 obszarów dworskich. Działający na tak rozległym terenie sąd zatrudniał wielu wykształconych urzędników, których wpływ na życie społeczne był niebagatelny. W tym czasie powstało jedno z najstarszych kółek rolniczych na tym terenie, które podnosiło poziom wiedzy rolniczej na wsi, promowało czytelnictwo, zakładanie sklepów, kas Reiffeisena czy straży pożarnych. Obok sądu z posterunkiem policji istniał urząd podatkowy, poczty oraz leśnictwa a nawet biblioteka oraz organizacje spółdzielcze i polityczne w tym Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” czy Drużyny Bartoszowe.

Taki stan rzeczy nie uległ zmianie aż do wybuchu I wojny światowej. W październiku 1914 roku Bukowsko i okolice objęły działania zbrojne. Począwszy od listopada tego roku walki toczyły się aż do maja 1915 roku. Miasteczko położone w kotlinie otoczonej z trzech stron wzniesieniami leżało na ważnym strategicznie szlaku. Nad całą okolicą dominował leśny masyw Bukowicy, z którego wojska rosyjskie wyruszały do ataku na pozycje austriackie. Polegli w tych bitwach spoczywają w mogile na Bukowicy, gdzie mieszkańcy Bukowska postawili krzyż i do dziś nazywają tę górę Krwawą Bukowicą.

Po odzyskaniu niepodległości Bukowsko było siedzibą rozległej gminy zbiorowej, z wójtem na czele. Prestiż Bukowska podtrzymywały dalej znajdujące się tutaj od czasów galicyjskich Sąd Grodzki, urząd notarialny, posterunek policji państwowej, poczta, urząd skarbowy i apteka. W tamtym czasie mieszkało tu trzech sędziów i trzech lekarzy. W 1920 roku miejscowa szkoła została powiększona o trzy oddziały, stała się tym samym siedmio-klasową szkołą powszechną, w której kształciła się również młodzież z sąsiednich wiosek.

Tak jak całą Galicję nękały Bukowsko problemy przeludnienia, nędzy i głód na przednówku. Nade wszystko jednak brakowało pracy a migracja do Ameryki tylko w niewielkim stopniu problem ten łagodziła. Miarą upadku była utrata praw miejskich przez Bukowsko na początku lat trzydziestych.

Wojna obronna 1939 roku zaczęła się dla Bukowska 6 września, kiedy to ewakuowały się w panice lokalne urzędy w tym: gminny, pocztowy oraz sąd i posterunek policji. W tych dniach wycofały się ostatnie oddziały wojskowe a do Sanoka wkraczały już wojska niemieckie. Tymczasem w Bukowsku i okolicznych wsiach ujawnili się nacjonaliści ukraińscy, podburzając okolicznych Rusinów przeciwko Polakom i Żydom.
10 września gromady pijanego chłopstwa ruszyły na rabunek sklepów żydowskich. Grabież starał się bezskutecznie powstrzymać bukowski notariusz Jaworski, także ruskiego pochodzenia.

Niemcy pozostawili w Bukowsku siedzibę gminy zbiorowej i zatrudnili w administracji wrogich Polakom Ukraińców, na czele z wójtem Władysławem Mazurem, który do wybuchu wojny był urzędnikiem w kancelarii adwokata przy Sądzie Grodzkim w Bukowsku Konstantego Konstantynowicza, syna popa z pobliskiej wsi Płonna, znanego jako zapiekłego wroga Polski. Mazur okazał się nie tylko zagorzałym nacjonalistą ukraińskim, ale także aktywnym współpracownikiem Gestapo z Sanoka. Szybko utworzył w Bukowsku placówkę policji ukraińskiej i wraz ze swoimi pomocnikami; adwokatem, u którego do niedawna pracował oraz greckokatolickim księdzem Sobolem z Tokarni stali się panami życia i śmierci.

Pomimo represji wielu mieszkańców było członkami ruchu oporu zapisując piękną kartę w organizacji tras kurierskich w kierunku Węgier.

Z upływem czasu pogarszała się sytuacja ludności żydowskiej, która stanowiła prawie 30 % mieszkańców. Niemcy utworzyli w Bukowsku getto, do którego wiosną 1942 roku zwieźli z pobliskich wsi około 1000 osób a jesienią tego roku rozpoczęli realizację tzw. „ostatecznego rozwiązania” kwestii żydowskiej. Żydom oznajmiono, że zostaną przeniesieni do Załuża koło Sanoka, ale na miejscu zostali doprowadzeni nad wykopane doły i pojedynczo zamordowani strzałem w tył głowy. Tak zakończyła się historia bukowskich Żydów, którzy od wieków żyli zgodnie, obok innych nacji w wielokulturowym środowisku swojego miasteczka.

Dla tych spośród mieszkańców Bukowska, którym udało się przeżyć hitlerowski terror, wyzwolenie przyszło w roku 1944. Lecz koniec wojny nie przyniósł tak upragnionego pokoju. W latach 1945-1946 nastąpiło wzmożenie działania zbrojnych band UPA. Konflikt polsko – ukraiński rozbudzony w czasie wojny przez Niemców wybuchł na nowo z całym swym okrucieństwem.

W niedzielę, 25 marca 1946 roku, sotnia UPA pod dowództwem „Hrynia” otoczyła Bukowsko rabując sklepy i domostwa a na odchodnym spaliła budynek szkoły i Sądu Grodzkiego. Już 4 kwietnia, dokonała kolejnego napadu podpalając dom po domu, grabiąc resztki mienia i mordując mieszkańców. Po tym wydarzeniu część ludności wyjechała na tzw. Ziemie Odzyskane a inni przystąpili do odbudowy Bukowska. Pomimo zmian społeczno – gospodarczych jakie zaszły w ostatnim czasie, miejscowość zachowała swój rolniczy charakter a jej mieszkańcy nadal kultywują tradycje poprzednich pokoleń.

Warto również podkreślić fakt, że Bukowsko XXI wieku to miejscowość nie tylko z barwną historią i bogatą tradycją, ale miejsce, które z pewnością warto poznać bliżej, a zwłaszcza ludzi którzy tu mieszkają i którzy się stąd wywodzą. Osoby takie jak Kazimiera Kochańska, profesorowie Jan Radożycki, Julian Krzyżanowski czy Feliks Kiryk, (od niedawna Honorowy Obywatel Gminy Bukowsko) potwierdzają tylko fakt, że Ziemia ta wydała na świat wielu znamienitych obywateli Polski, którzy dbali i wciąż dbają o dobre imię swojej niezapomnianej „małej ojczyzny".

Zdjęcia historyczne:

Bukowsko przedwojenne

Rok 1930

Rok 1937

Bukowsko przed wojną

zdj. 1938 r. z wójtem Zenonem Krzywkowiczem-Poźniakiem i ówczesną Radą

1935 r. ukazującą Wójta gminy Zbiorowej Józefa Agatona Morawskiego z ówczesnymi Radnymi